تئوری انتخاب چیست و چطور ذهن و زندگی ما را تبیین می‌کند؟

اگر علاقه‌مند به روانشناسی باشید حتما نام دکتر ویلیام گلسر را شنیده‌اید، ویلیام گلسر که دانش آموخته روانپزشکی است با نوشتن کتاب تئوری انتخاب انقلابی در مفاهیم روانپزشکی و روانشناسی ایجاد و به طبع جنجال زیادی نیز برپا کرد. کتاب تئوری انتخاب با ترجمه دکترعلی صاحبی در ایران شناخته شده و علی صاحبی طی برگزاری دوره‌های مختلف سعی در توضیح این تئوری و اصول آن داشته است.

تئوری انتخاب چیست؟

تئوری انتخاب به زبان ساده این نکته را می‌گوید: تنها کسی که قادر به کنترل رفتارش هستید،‌ خودتان هستید.

بر اساس تئوری انتخاب تمام رفتارهایی که ما در زندگی انجام می‌دهیم در پاسخ به پنج نیاز اساسی‌مان شکل گرفته است. اصل تئوری انتخاب بر اساس همین باور دکتر گلسر شکل گرفته است که تمامِ رفتارهای انسان در پاسخ و و در راستای ارضای پنج نیاز بنیادین است. از نظر دکتر گلسر همه انسان‌ها در نیازهایشان اشتراک دارند ولی شدت و ضعف این نیازها متفاوت است و همین تفاوت باعث پاسخ متفاوت به آن نیاز و در نهایت تفاوت در رفتارها و تصمیم‌های ما است.

پنج نیاز اساسی در نظریه انتخاب

پنج نیاز اساسی انسان در نظریه انتخاب چیست؟

• نیاز به بقا و زنده ماندن
•  نیاز به عشق (ارتباط)
• نیاز به قدرت(خودشکوفایی، ارزشمندی، عزت‌نفس)
• نیاز به آزادی
• نیاز به تفریح و سرگرمی

توضیح نیازهای اساسی در نظریه انتخاب:

در ادامه به توضیح نیاز های اساسی در نظریه انتخاب می‌پردازیم.

نیاز به بقا

نیاز به بقا همان نیاز بیولوژیکی است که باعث بقای ما و دیگرگونه‌ها روی زمین شده است. برای بقا و زنده ماندن ما به غذا، سرپناه، ایمنی و تولید‌مثل نیازمندیم. نیاز به بقا در هرم مازلو نیز در پایین‌ترین قسمت هرم قرار دارد که گویای این موضوع است بدون توجه به این نیاز و پاسخگویی به آن امکان زنده‌ماندن و بقای نسل برای ما وجود نداشته و نخواهد داشت.

نیاز به عشق

نیاز به عشق و تعلق داشتن همان نیاز به ارتباط با دیگران است. ارتباط با اعضای خانواده، روابط عاشقانه، دوستان، گروه‌ همکاران و حتی حیوانات خانگی است. نباید از نظر دور داشت که نیازهای پنج‌گانه در طول همدیگر نیستند! این به دو معنی است:
یک اینکه به صورت زنجیره‌وار به هم متصل هستند و اولویتی بر همدیگر ندارند،‌ دو اینکه همه این پنج نیاز دارای اهمیت هستند و رجحانی بر هم ندارند.

در گذشته این باور غلط وجود داشت که نیاز به بقا تعیین‌کننده‌ترین نیاز است! اما تحقیقات روانشناسان و جامعه‌شناسان بارها اثبات کرده که انسان‌ها به نیاز به عشق واکنش بیش‌تری نشان می‌دهند و بسیاری از رفتارهای ما در پاسخ به این نیاز تعریف می‌شود.

نیاز به قدرت

به نظر می‌رسد این نیاز امروزه بیش‌تر از هر وقت دیگری بر سرزبان‌ها افتاده است. توسعه فردی، خودشکوفایی،‌افزایش عزت نفس، ایجاد تغییر، احترام همه در زیرمجموعه نیاز به قدرت تعریف می‌شوند.

نیاز به آزادی

آزادی در انتخاب‌ و دسترسی به امکانات متعدد در انتخاب کردن از نیازهای بنیادین است. تنفس در هوای آزادی است که امکان خلاقیت و خودشکوفایی را فراهم می‌کند. همانطور که گفتیم این نیازها زنجیروار به هم متصلند و نیاز به قدرت در چرخه نیاز به آزادی تعریف می‌شود.

نیاز به سرگرمی

نیاز به سرگرمی و تفریح نیز به عنوان یکی از نیازهای بنیادین بشر شناخته می‌شود. نیازی که منجر به تولید میلیون‌ها محصول و پیشرفت‌های عظیم در تکنولوژی شده تا بشر را سرگرم‌تر نگه دارد.

تئوری انتخاب رفتارهای ما را چطور توضیح می‌دهد؟

دکتر گلسر تئوری انتخاب را اینطور توضیح می‌دهد؛‌ تمام رفتارهای ما از جنس انتخاب هستند، نکته مهم این است که منظور گلسر از رفتار تنها به ساختن و مدیریت روابط، تصمیمات روزمره ما و انتخاب‌های خودآگاه و ناخودآگاه ما محدود نمی‌شود. او مسائل روانی چون افسردگی، بی‌حوصله‌گی، اضطراب و یا اندوه را نیز زیرمجموعه رفتار توضیح می‌دهد.
بر همین مبنا مثلا افسردگی گرچه رفتاری خودآگاه نیست اما بر اساس منافع، هزینه‌ها و دستاوردها رفتاری انتخابی ارزیابی می‌شود.

پس اگر بخواهیم افسردگی را از زبان دکتر ویلیام گلسر توضیح دهیم بهتر است از فعل «کردن» به جای «گرفتن» برای آن استفاده کنیم؛ افسردگی کردن.

هفت عادت ارتباطی مخرب از نظر دکتر ویلیام گلسر

در نظریه انتخاب گلسر هفت عادت ارتباطی مخرب وجود دارد؛

•  انتقاد کردن
• سرزنش‌گری
• تهدید کردن
• آزارگری
• تنبیه کردن
• کنترل‌گری

در نظریه گلسر امکان مواجه و فائق آمدن بر این عادت‌ها وجود دارد و با مدیریت‌ آنهاست که می‌توانیم بگوییم به خوبی کنترل رفتار خود را به دست گرفته و دست از کنترل دیگران برداشته‌ایم.

ده اصل مهم از نظر ویلیام گلسر

.در ادامه به ده اصل مهم از نظر ویلیام گلسر می‌پردازیم

• تنها کسی که می‌توانیم رفتارش را کنترل کنیم خودمان هستیم.
• تنها چیزی که می‌توانیم در اختیار دیگران قرار دهیم و از آنها دریافت کنیم اطلاعات است.
• ما در تمام مشکلات پایدار روانشناسی ارتباطات است.
•  آنچه امروز گرفتارش هستیم از گذشته ما می‌آید اما ما نمی‌توانیم در گذشته بمانیم.
•  آنچه تصویر ذهنی ما از دنیای بیرون است هدایت کننده ما برای انتخاب رفتارهاست.
•  تمام رفتارها از چهار جزء اصلی؛ فیزیولوژی، احساس، تفکر و عمل تشکیل شده‌اند.
• رفتارهای انتخاب می‌شوند با همان چهار مولفه اصلی بالا ولی ما فقط روی حرکت و فکر کنترل داریم.
• تنها چیزی که وجود دارد رفتار است!
• رفتارها همیشه باید در قالب فعل یا مصدر بیان شود.

انتقادات به تئوری انتخاب

درست است که تئوری دکتر گلسر طرفداران بی‌شماری دارد و بسیاری از کتاب‌ها به آن ارجاع داده‌اند اما انتقادات جدی‌ای هم به نظریه انتخاب وجود دارد.
به نظر منتقدان گلسر نقش فیزیولوژی را در روان و تصمیمات زندگی انسان بسیار کم انگاشته است، از سوی دیگر به عوامل بیرونی و غیرقابل کنترل مثل عوامل اجتماعی و محیط در رفتار نپرداخته همچنین گلسر در بسیاری از مقالات و در کتاب تئوری انتخاب نیز تاکید بیش‌از حدی به انتخاب رفتار داشته و برای روش‌های درمانی به خصوص روانپزشکی و دارو درمانی در اختلالات روانی اعتبار چندانی قائل نبوده است.

مثالی برای تئوری انتخاب در روابط عاطفی

برای درک بهتر نظریه انتخاب بگذارید یک مثال از روابط عاطفی بزنم. فرض کنید مدت زمانی از رابطه عاطفی‌تان گذشته و دیگر آن حس و حال اولیه و خشنودی لازم در رابطه را ندارید. از نظر گلسر دلیل این ناخشنودی یکی از این‌هاست:

• در حال کنترل یارتان هستید و او را مجبور (یا تطمیع) به انجام کارهایی که می‌کنید که خودش نمی‌خواهد.
• او در حال کنترل شماست و از شما کارهایی می‌خواهد انجام دهید که خودتان به آن تمایلی ندارید.
• ممکن است هر دو به صورت موازی در حال کنترل همدیگر باشید.
• به خاطر یارتان خودتان را مجبور به انجام کارهایی می‌کنید که تمایلی به آن‌ها ندارید.

در این مثال می‌بینیم که گلسر وجود احساس ناخوشایندی در رابطه را با یکی از اصل‌های تئوری انتخاب و شاید اصل اول این تئوری یعنی ( ما فقط روی رفتار خودمان کنترل داریم) توضیح داده و صورت‌بندی می‌کند.